معرفی مرکز
در سند چشم انداز بيست سالة جمهوري اسلامي ايران، در افق 1404 هجري شمسي، کشور ایران به لطف خدا و در پرتو ايمان و عزم ملي و كوشش برنامه ريزی شده و مدبرانة جمعي كشوري توسعه يافته از نظر اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه، با هويت اسلامي و انقلابي، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بين الملل و جامعة ايراني جامعه ای توسعه يافته، برخوردار از دانش پيشرفته، توانا در توليد علم و فناوري و متكي بر سهم برتر منابع انساني و سرماية اجتماعي در توليد ملي، امن، مستقل و مقتدر با سامان دفاعي مبتني بر بازدارندگي همه جانبه توصیف شده و بی شک نشر تولیدات علمی در این میان بسیار جدی و اثرگذار و برنامه ریزی برای تولید آثار علمی قابل عرضه در سطح بین المللی امری نیازمند جدیت و عزم همگانی است.
انتشارات دانشگاهی یا واحدهای انتشاراتی دانشگاه های کشور در عرصۀ نشر علم و تأمین محتوای علمی و درسی در قالب نشر کتاب و مجله تلاش می کنند، اما هیچ یک از آنها نه در کشور ما و نه در سایر کشورها نتوانسته اند همة نیازهای جامعۀ علمی یا حتی دانشگاهی را برآورده کنند و چنین کاری را هدف خود قرار نداده اند. طبق الگویی نانوشته در اکثر کشورهای پیشرو تولید محتوای علمی کتاب های دانشگاهی عمدتاً به دانشگاه و تولید محتوای علمی مجلات به نهادهای علمی چون انجمن های علمی و مسئولیت نشر تخصصی محتوا در هر دو حوزه به ناشران دانشگاهی حرفه ای و مستقل (اعم از دولتی یا غیردولتی) واگذار شده است. بدین ترتیب حتی دانشگاه هایی با توانمندی های بسیار در همۀ حوزه ها، با توجه وظایف اصلی خود، به ویژه در عرصۀ تولید محتوا و توسعۀ دانش و فناوری، همواره از توانمندی حرفه ای ناشران تخصصی در حوزۀ نشر بیشترین بهره را می برند.
عملکرد مرکز نشر دانشگاهی طی سالیان گذشته، که به تفصیل در ادامه آمده، نشان می دهد که این مرکز به دلیل نگاه جامع و ملی به نشر دانشگاهی و تلاش مدام برای فراهم کردن امکان رشد متوازن رشته های دانشگاهی و به دلیل احساس مسئولیت در قبال رسالت حفظ و پاسداشت زبان فارسی و معرفی آن به عنوان زبان علم و فناوری در منطقه جایگاه ارزشمندی در جامعۀ علمی کشور کسب کرده است. تعداد کتاب های درسی، کمک درسی و مرجع که طی سال ها در این مرکز به زیور طبع آراسته شده و در اکثر قریب به اتفاق دانشگاه های کشور و برخی دانشگاه های خارج از کشور استفاده شده و می شود نشان دهندة نقش اساسی آن در عرصۀ آموزش عالی کشور است. هرچند متاسفانه نگاهی به منابع درسی دانشگاهی در رشته های گوناگون هنوز حکایت از فاصلۀ جدی میان وضع موجود و کمال مطلوب دارد. توجه جدی به ویرایش علمی و محتوایی، برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت و بلندمدت ویرایش و نیز تربیت ویراستاران متخصص و مجرب از جمله ویژگی های منحصربه فرد مرکز نشر دانشگاهی است که موجب شده همواره در حیطة نشر کمیت در سایه کیفیت قرار گیرد و مرکز علاوه بر عرضة خدمات ارزشمند، نقش الگوی تولید باکیفیت کتاب دانشگاهی را نیز برای سایر ناشران ایفا کند. آمار استقبال از دوره های ویرایش و نیز ویراستاران مرکز نیز در کنار انبوه استعلام های ارسالی به این مرکز مؤید مقبولیت آن در میان سایر ناشران دانشگاهی است.
سخن آخر اینکه حفظ و تقویت این مرکز و حمایت همه جانبه از تلاش های اخیر آن برای به کارگیری فناوری های نوین نشر، از جمله ایجاد شبکۀ نشر مجلات و مقالات علمی و فراهم آوردن مقدمات فعالیت در عرصۀ نشر الکترونیک عاملی مؤثر در رشد و توسعۀ علم و فناوری کشور خواهد بود.
مرور فرایند شکل گیری مرکز نشر دانشگاهی
پس از انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه ها، رسیدگی به فعالیت های علمی و تحقیقاتی استادان برعهدة «کمیتۀ ترجمه، تألیف و تصحیح کتاب های دانشگاهی «گذاشته شد. با توجه به فعالیت گستردة این کمیته و پیش بینی چاپ حدود یک هزار جلد کتاب دانشگاهی در 1359/12/23، این کمیته با عنوان مرکز نشر دانشگاهی و با نظارت شورای عالی مرکز مسئولیت امور انتشاراتی ستاد انقلاب فرهنگی را عهده دار شد (مصوبۀ 7/5003 مورخ 59/12/23) و در تاریخ 64/07/02 شیوه های نظارت شورای عالی انقلاب فرهنگی بر مرکز نشر دانشگاهی و نیز تعیین اعضای شورای مرکز به تصویب رسید و در همان مصوبه مقرر شد مرکز نشر به صورت خودکفا اداره شود و در تاریخ 65/03/13 اساسنامۀ مرکز نشر دانشگاهی در 13 ماده و 8 تبصره به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، تا آن زمان مرکز سهم کوچکی از بودجۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی دریافت می کرد و اسناد هزینه های خود را به شورا تحویل می داد.
شایان ذکر است تا مدتی پس از قطع بودجه، به دلیل وجود منابع مالی قبلی حاصل از انتشار و فروش پژوهش های استادان در زمان تعطیلی دانشگاها مرکز نشر دانشگاهی چندان دچار مشکل مالی نبود. بعد از بازگشایی دانشگاه ها و شروع فعالیت سازمان های انتشاراتی دانشگاهی و نیز فعال شدن بخش خصوصی در زمینة انتشار کتاب های دانشگاهی از درآمد مرکز کاسته شد و ناگزیر برای حفظ و تداوم تولید به صرفه جویی در هزینه ها روی آورد.
نهایتاً در 77/03/19 طبق بند 5 مصوبة جلسة 421 شورای عالی انقلاب فرهنگی، مقرر شد. مرکز نشر دانشگاهی و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگا ه ها سمت از شورای عالی انقلاب فرهنگی جدا و به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ملحق شود و روسای این دو مرکز نیز با پیشنهاد وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تصویب شورای عالی تعیین شوند.
طبق بند 4 این مصوبه ارزیابی فعالیت های هنری، فرهنگی، آموزشی و پژوهشی به وظایف هیئت نظارت و بازرسی اضافه و قرار شد این هیئت سالانه یکی دو بار گزارش ارزیابی های خود در این زمینه ها را به شورای عالی عرضه کند. با توجه به مصوبة جلسۀ 421 شورای عالی انقلاب فرهنگی درنهایت در سال 1382 مرکز نشر دانشگاهی با اساسنامة جدید مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به صورت کامل به آن وزارت ملحق و مقرر شد با شخصیت حقوقی مستقل و با بودجۀ مصوب وزارتخانه اداره شود.
مرکز نشر، به دلیل وظایف خطیری که به عهده داشت، زیرنظر نمایندگان برگزیدۀ رهبر معظم انقلاب، رئیس جمهور محترم و شورای عالی انقلاب فرهنگی تحت عنوان شورای عالی مرکز و امور جاری آن نیز بر اساس وظایف و اختیارات هریک از ارکان آن، شامل ریاست مرکز، شورای ویرایش، گروه های تخصصی و واحدهای اداری، مالی، فنی و پژوهشی مندرج در اساسنامه اداره می شد.
وظایف مرکز نشر دانشگاهی
بر اساس مصوبۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی سامان دادن به وضعیت نابسامان کتاب های دانشگاهی و آماده سازی کتابهای وزین به جای جزوه های آشفته و مغلوط و همچنین تهیۀ کتاب های متفاوت به صورت واژه نامه و واژگان و رفع ناهماهنگی های موجود در سطح کتاب های علمی برعهدۀ مرکز گذاشته شد، که قرار بود در 16 گروه علمی و تخصصی هر گروه شامل رئیس و 5 نفر هیئت علمی ـ پژوهشی و 3 الی 5 نفر ویراستار و کارشناس مؤلف و مترجم و مصحح انجام شود.
برای رفع مشکلات ترجمۀ مفاهیم علمی به زبان فارسی و به دلیل در دسترس نبودن واژگان، واژه نامه و فرهنگ های مطلوب و باتوجه به نبود مجموعه ای به نام فرهنگستان زبان و ادب فارسی (تأسیس در سال 1368)، این مرکز از بدو تأسیس از نیمۀ دوم دهۀ 60 گروه فرهنگ فارسی را تاسیس و در کنار آن به تدوین واژگانها و واژه نامه های تخصصی اقدام کرد.
تامین نیازهای دانشگاه های کشور به کتاب های خارجی
مرکز نشر دانشگاهی از سال 1361 و به دستور دولت وقت طبق اساسنامۀ خود برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی به فروش کتاب های خارجی به استادان، دانشجویان، متخصصان و کتابخانه های دانشگاه ها اقدام کرد. برقراری روابط علمی با مؤسسات بزرگ انتشاراتی جهان و دانشگاه های خارجی باعث شد که این مرکز به عنوان معتبرترین مؤسسة فرهنگی در زمینۀ واردات کتاب های علمی و دانشگاهی هم در میان ناشران بین المللی و هم در میان جامعۀ دانشگاهیان ایران شناخته شود. این مرکز همچنین مجلات علمی آکادمیک را از شش ناشر معتبر وارد می کرد و استقبال مراجعان باعث شد تهیۀ و توزیع مجلات علمی و آکادمیک از تمامی ناشران معتبر در دستور کار مرکز قرار بگیرد.
مرکز نشر دانشگاهی، بنیان گذار نمایشگاه بین المللی کتاب در ایران، اولین نمایشگاه کتاب های پزشکی را در اردیبهشت سال 1363 در محل دائمی نمایشگاه های بین المللی و نخستین نمایشگاه بین المللی کتاب را در سال 1366 در همان محل برگزار کرد.
پاسداشت زبان فارسی به عنوان زبان علم
مرکز نشر دانشگاهی در سال 1371 دوره های کوتاه مدت ترجمه و در سال 1372، بنا به ضرورت، دوره های آموزش ویراستاری را با عنوان دورة مقدماتی ویرایش برگزار کرد که در هر دورة آن 20 واحد درسی را زبده ترین استادان آموزش می دادند. در این دوره، که اولین دورة تخصصی آموزش ویرایش به صورت عمومی در سطح کشور بود، با استعدادترین و مناسب ترین علاقه مندان از طریق آزمون ورودی پذیرفته و پس از طی دورة 2 ساله با گذارندن امتحان جامع فارغ التحصیل می شدند .
فصل تازه ای در فعالیت های مرکز نشر دانشگاهی و پیوستن به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
در سال 1383 فعالیت مرکز نشر دانشگاهی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آغاز و در تاریخ 83/06/22 با ابلاغ وزیر وقت با عضویت مرکز در هیئت امنای منطقة دو پژوهشی موافقت شد. در آن زمان مرکز نشر، به رغم داشتن بیش از 200 کارمند، تشکیلات مصوب نداشت و در هشتمین جلسة مشترک هیئت امنای دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی در 82/08/03 مصوب شده بود مرکز نمودار سازمانی خود را براساس ضوابط و در قالب 2 معاونت و 6 مدیریت تهیه کند.در نمودار سازمانی مرکز با هماهنگی دفتر برنامه و بودجه و تشکیلات وزارت علوم ارسال شد.
کارکنان مرکز تا 83/06/02 از نظر استخدامی تابع آیین نامه استخدامی مصوب شورای قبلی و از نظر بیمه و بازنشستگی مشمول قانون بیمه تأمین اجتماعی بود. در 89/08/30 پیش نویس نمودار سازمانی مرکز نشر به دفتر برنامه و بودجه و تشکیلات وزارت علوم ارسال شد، اما بودند. این فرایند به دلایل نامعلوم بدون نتیجه ماند.
در طبق مصوبه پانزدهم جوابیة سومین نشست از دورة دوم هیئت امنای سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) مورخ 91/09/08 نمودار سازمانی مرکز نشر دانشگاهی تصویب شد و در 92/04/16 رئیس هیئت امنا و هیئت های ممیزه آن را برای اجرا ابلاغ کردند .
طی حدود سه دهه فعالیت مرکز نشر دانشگاهی از جایگاهی درخور در حوزة نشر کشور برخوردار شده است و وظایف اصلی خود را، که پاسداشت و ترویج زبان فارسی به عنوان زبان علم و در اختیار گذاشتن معیاری برای ارزیابی ترجمه و تألیف کتاب های دانشگاهی است، به درستی انجام می دهد.
رؤسای پیشین مرکز نشر دانشگاهی
دکتر نصرالله پورجوادی
دکتر نصرالله پورجوادی فرزند ماشاءالله – از خانواده ای اصالتاً اصفهانی – در تهران به دنیا آمد. او پس از اتمام دبیرستان برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و کارشناسی خود را در رشته فلسفه از دانشگاه سانفرانسیسکو دریافت کرد. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۶ به دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران رفت و موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد فلسفه در سال ۱۳۵۱ و سپس دکتری فلسفه در سال ۱۳۵۷ از این دانشگاه شد. وی در سال 1359، مرکز نشر دانشگاهی را بنیاد نهاد و تا سال 1383 ریاست مرکز نشر دانشگاهی را به عهده داشت.
دکتر فرید مُر
دكتر فريد مُر در سال ۱۳۲۸ در آبادان متولد شد. او موفق به اخذ دکتری زمين شناسى اقتصادى از دانشگاه لندن شد او علاوه بر ترجمه، تأليف هایی همچون «واژگان زمين شناسى» و «واژه نامه جامع علوم زمينى» را در كارنامه اش دارد. وى از تیر 1383 تا تیر 1385، به مدت دو سال رياست مركز نشر دانشگاهى را به عهده داشت.
دکتر محمد محمودی هاشمی
دكتر محمد محمودی هاشمی در سال 1328 در شهر مقدس مشهد متولد شد. او موفق به اخذ مدرک دکتری شیمی آلی از دانشگاه صنعتی شریف شد. وى از تیر 1385 تا آذر 1387، به مدت دو سال رياست مركز نشر دانشگاهى را به عهده داشت.
دکتر محمدمهدی طهرانچی
دکتر محمدمهدی طهرانچی متولد 1344، در سال 1371 کارشناسی ارشد خود را در رشته فیزیک از دانشگاه شهیدبهشتی اخذ کرد و در سال 1376 موفق به اخذ مدرک دکتری فیزیک نظری از دانشگاه مسکو شد. وی از آذر 1387 تا خرداد ماه 1391 ریاست مرکز نشر دانشگاهی را برعهده داشت.
دکتر بهمن حاجی پور
دکتر بهمن حاجی پور متولد سال 1344، در سال 1385 مدرک دکتری مدیریت استراتژیک (سیاست گذاری بازرگانی) خود را از دانشگاه شهید بهشتی اخذ کرد. ایشان از خرداد 1391 تا آذر ماه 93 ریاست مرکز نشر دانشگاهی را برعهده داشت.
دکتر حسین محمدی دوستدار
دکتر حسین محمدی دوستدار متولد سال 1328، در سال 1373 مدرک دکترا عمران (سازه های بتنی) از دانشگاه آتاوا-آتاوا، کانادا اخذ کرد. ایشان از اسفند 1393تا آبان ماه 1396 ریاست مرکز نشر دانشگاهی را برعهده داشت.
دکتر حسین ابراهیم آبادی
دکتر حسین ابراهیم آبادی متولد سال 1339، در سال 1387 مدرک دكتراي تخصصی در رشته روانشناسي تربيتی خود را از دانشگاه علامه طباطبايي اخذ کرد. ایشان از آبان 1396 تا مرداد 1401 ریاست مرکز را بعهده داشت. از جمله اقدامات دکتر ابراهیم آبادی میتوان به افتتاح «مرکز نوآوری نشر دانش» اشاره کرد که در تابستان سال 1398 با مشارکت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و بخش خصوصی تأسیس شد.