صحاح العجم (فرهنگ فارسی به ترکی)

صحاح‌العجم فرهنگی است دو جلدی، فارسی به تركی و بدون شاهد شعری. این كتاب، جلد اول، شامل 6000 لغت است و اگر این احتمال كه نسخه خطی موجود در شهر غازان جلد دوم همین كتاب باشد درست در آید، تعداد لغات آن جمعاً بالغ بر 16000 می‌شود. این فرهنگ در اصل فرهنگ دوزبانه فارسی به تركی است كه مؤلف آن علاوه بر دو زبان اصلی، از زبان و لغات عربی و پهلوی (فارسی میانه) نیز سود جسته است. از این لحاظ صحاح‌العجم در بررسی زبانهای فارسی، پهلوی و تركی، و سیر تكامل تدریجی این زبانها و طرز تلفظ لغات زبانهای مذكور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یكی دیگر از ویژگیهای این فرهنگ دستور زبان فارسی آن برای نوآموزان ترك‌زبان است كه از لحاظ قدمت نگارش نیز اهمیت خاصی دارد. مؤلف این اثر را چون تحفه‌ای به عاشقان و نوآموزان زیان فارسی هدیه كرده و به همین سبب نام دیگر اثر خود را تحفه‌العشاق گذاشته است. فرهنگ صحاح‌العجم مشتمل بر سه بخش است: بخش اول شامل لغات و اسامی فارسی و ترجمه‌های آنها به زبان تركی آذربایجانی است و حاوی حدود 400 كلمه است و خود این بخش نیز به دو قسمت متمایز (الف) اسامی فارسی و ترجمه آنها به زبان تركی آذربایجانی و (ب) افعال مصدری فارسی و ترجمه آنها به زبان تركی آذربایجانی با توضیحات مختصر و مفید تقسیم می‌شود. در نوشتن كلمات، برای اینكه واژه‌های فارسی درست تلفظ شوند، در صورت لزوم از اعراب استفاده شده و این خود از اعراب استفاده شده و این خود از نظر دقت علمی و زبان‌شناسی حائز اهمیت فراوانی است، زیرا می‌توان طرز تلفظ لغات و كلمات فارسی 600 سال پیش را دقیقاً بررسی كرد و تركیب (فونتیك) الفاظ را مشخص ساخت. بخش دوم این فرهنگ عبارت است از قواعد دستوری زبان فارسی كه به زبان تركی آذربایجانی نوشته شده، ولی مثالها به زبان فارسی است. در این بخش نیز تعریف افعال فارسی، تعیین انواع فعل در شكل و زمانهای مختلف و ترجمه آنها توضیح داده شود. بخش سوم كتاب دستور زبان فارسی است كه به عربی نوشته شده و بین متن، حواشی و در ذیل صفحات توضیحاتی به زبان تركی آذربایجانی درج و تعریف افعال فارسی با مثالهای متعدد بیان شده است. علاوه بر ای ، در این بخش، مطالبی درباره انواع مختلف اسم، ریخت‌شناسی و غیره بیان شده است. به عبارتی دیگر، مطالب مذكور اطلاعات كوتاه، دقیق و باارزشی است كه مؤلف به دست می‌دهد. بعضی از ویژگیهای جلد اول این فرهنگ این است كه خط آن نسخ قرآنی است؛ در هر صفحه 30 لغت در متن و 20 تا 30 لغت در حاشیه (تا صفحه 27) درج شده است؛ در لغت‌نامه توضیحات به نثر تركی آذربایجانی و گاهی نیز به فارسی، یعنی فارسی به فارسی یا عربی به عربی، است؛ تلفظ درست كلمات با اعراب كاملاً مشخص شده است؛ واژه‌هایی نیز به وسیله ناسخ یا شخص دیگری بر متن اصلی افزوده شده است كه البته همه آنها در حواشی قرار دارند؛ در حرف الف، واژه‌ به ترتیب آ_ _ _ ضبط شده، ولی این ترتیب در همه موارد رعایت نشده است؛ در این فرهنگ حروف ج، چ، ب، پ، ز، ژ، ك، گ، و مانند آنها، یكجا و به نحو متداخل ضبط شده است؛ برای اینكه خواننده بتواند واژه‌های اصلی را از واژه‌های حاشیه تمیز دهد، لغات حاشیه با علامت + مشخص شده است. شایان ذكر است كه از این اثر برای فراگیری تاریخ تطور و پیشرفت زبان فارسی، درست‌خوانی واژه‌ها، آواشناسی، دستور و نیز تلفظ درست زیان تركی آذربایجانی، به ویژه در قرن هفتم ه ق، می‌توان استفاده كرد. این فرهنگ برای ترك‌زبانان اهمیت ویژه‌ای دارد. و از مأخذ كهن و بی‌نظیر محسوب می‌شود و از ارزش علمی و پژوهشی برخوردار است.